Zo begint “Het laatste getuigenis”, één van de vele wonderlijke en leerzame verhalen die Herman Pieter Schönfeld Wichers (1902 – 1990) ons heeft nagelaten. Hij schreef het in 1939, de publicatie in de bundel "Nieuwe Verhalen" volgde in 1946. Wij hebben hem leren kennen onder het pseudoniem Belcampo waarin we moeiteloos zijn naamsdeel Schönfeld herkennen.
Hoe gek kan het gaan? Waar komt al die waanzin toch vandaan? Laten we eerlijk zijn, de wereld is altijd een gekkenhuis geweest en het wordt er bepaald niet beter op. “Wie lacht niet, die de mens beziet?” hield vader Cats ons al voor. “Lof der Zotheid,” schreef Desiderius Erasmus op. Wij zien onszelf graag als rationele wezens die zich laten leiden door de wetten der logica. Maar diep in ons hart, daar waar de emoties, de verlangens, de angsten huizen, weten wij natuurlijk dat we beheerst worden door krachten en neigingen die we hooguit later, als het al te laat is, zonder veel overtuiging een logisch sausje proberen te geven.
De ratio is ook niet alles
Wij van de menselijke soort leven in de wankele overtuiging dat we met rede begaafde wezens zijn die zich onderscheiden van de rest van de schepping. Ons vermogen tot logisch redeneren, bewust handelen, planmatig opereren, wetenschappelijk denken, ze maken ons uniek en daar zijn we trots op. Wij leren, kijken vooruit en maken keuzes. Wij hebben een vrije wil. We zijn dus ook nog verantwoordelijk voor onze daden en voor het nalaten daarvan. Ga er maar aanstaan! Niks geen gekkigheid! Wij hebben het allemaal op een rijtje. En wie dat niet heeft, hoort er niet bij, moet geholpen worden of opgesloten. Dat wil zeggen, zo zien we het graag. Helaas is de praktijk vaak anders. Heel anders.
Als je even verder denkt, wie begint daar nog aan?, kan er zo maar met een heel ander verhaal op tafel komen. Al dat "andere" leven, dat breinmatig wat primitiever is, opereert misschien wel veel minder gestoord dan wij. Gewoon, als automaten. De een wat simpeler dan de ander. Maar je kunt ze eigenlijk niet echt gek verklaren. Ze reageren op hun omgeving volgens een vast patroon. Misschien een beetje saai maar ze weten niet beter. Ze weten niet beter. Wat is beter? De loterij van de evolutie beslist. Maar ook zonder verstand. Nou goed dan, een beetje verstand. Dat verstand brengen wij in, gokje op de evolutionaire flipperkast. Zij weten niet beter, en wij? Weten is in dit geval misschien wel een volstrekt verkeerd begrip. Zij vieren geen carnaval, kennen geen complottheorieën, het zal ze een worst zijn of de Aarde wel of niet plat is, ze gaan niet ter kerke, bakken geen eieren, plakken geen banden, schrijven geen gedichten, doen niet aan wintersport, kortom, ze laten Gods water over Gods akker lopen zonder angst voor een komende Acopalyps. En zonder een uitgesproken godsbesef, Ze handelen puur logisch zonder enig begrip van hun dwangmatigheid. Die zit immers verborgen in hun algoritmen.
Nee dan de mens! Laten we daar eens over hebben.
Als jochie woonde Belcampo in Rijssen. Hij schrijft in Het Laatste Getuigenis:
Oom Gait
Het is begonnen bij mijn oom na de onafhankelijkheidsfeesten in 1913. Oom Gait was de plaatselijke omroeper en tevens nachtwaker bij het wasgoed op de Wijerd. Hij maakte de dingen per bekkenslag bekend, naar zijn bekken noemden ze hem Gait met de Panne, en behalve dit alles leek hij ook nog sprekend op Napoleon. Dit laatste is het Nederlandse volk noodlottig geworden. Men kon zeggen dat hij evenveel op Napoleon leek als Napoleon zelf en wie het gewaar werd moest hier wel bloedverwantschap aannemen. De Keizer was immers ook in Holland geweest en het was bekend, dat hij vrouwen even gemakkelijk overwon als legerscharen.
De Oranjevereniging van Rijssen besluit om bij gelegenheid van het eeuwfeest van de onafhankelijkheid van de Franse bezetter op de Koninginnedag van 1913 eens flink uit te pakken. Hoogtepunt: een historische optocht met in de hoofdrol: Keizer Napoleon, lees oom Gait met de Panne. De jonge Belcampo die in een lantarenpaal was geklommen om niets te missen:
Was dat oom Gait? Wat een luister omstraalde zijn voorhoofd, wat een diepte bereikte zijn blik als hij aankeek, en dat heeft hij mij gedaan; hij zag mij zitten in de lantarenpaal en hij herkende mij en het was of hij op ’t zelfde ogenblik taxeerde voor een toekomstig koningschap van Napels of Westfalen. Ik was toch zijn neef.
Dat was een kwart seconde, die ik nooit meer zal vergeten. Naast zijn paard aan beide kanten gingen de lijfmamelukken, Mohamed en Roustan… Dan kwam de generale staf, de maarschalken, bepluimd en de borsten bont van ridderoren, speels in den zadel.
Het is een enorm spektakel. Het hele napoleontische leger in al zijn facetten komt langs. Later wordt duidelijk dat er een paar dagen eerder al een wonderbaarlijke geest in oom Gait was gevaren. Bij het passen van de steek voltrok zich een metamorfose. Oom Gait werd Napoleon en hij begon onmiddellijk de leiding te nemen en bevelen uit te vaardigen. Alle commissieleden werd gesommeerd hun uniform aan te trekken, waarna inspectie volgde. Op verscheidene had hij wat aan te merken. Belcampo gaat verder:
Ja, het geheel moet een treffende gelijkenis hebben vertoond met een krijgsraad gedurende een veldtocht, en vooral toen de plattegrond van Rijssen op tafel werd uitgespreid en mijn oom voor de ogen van zijn generaals de weg die de optocht zou nemen, aangaf…
Na de optocht bijeen voor een nadronk in het logement “De Kroon” sprong oom Gait op een zeker moment op het biljart en richtte daarvandaan een gloeiende toespraak tot de stampvolle zaal, met de steeds herhaalde strekking: Twente los van Nederland. Geschraagd door de kapitalen van de textielmagnaten moesten alle Twentenaren en Twentenaressen één gesloten blok vormen en onder zijn leiding oprukken naar Den Haag, het beleg slaan voor die plaats en pas aftrekken wanneer twee eisen waren ingewilligd: onafhankelijkheid van Twente en een paar dichtbevolkte Indische eilanden als afzetgebied voor de katoentjes.
Originele denkers krijgen de ruimte
Het ging daarna lelijk bergafwaarts met oom Gait die steeds extremer gedrag was gaan vertonen. En op een avond werd hij door twee marechaussé ’s afgevoerd naar een krankzinnigengesticht. Tegen de bewakers deed hij alsof het zijn lijfmamelukken waren. Na verloop van tijd ontdekt de jonge Belacampo, dan in Amsterdam, dat er op allerlei plaatsen volksfeesten worden georganiseerd met de figuur van Napoleon als ster. Sterker nog, het blijkt telkens opnieuw dat oom Gait daarvoor wordt ingeschakeld. Wat bleek: oom Gait werd regelmatig door de directeur van zijn gesticht uitgeleend. Waarom niet? Het bracht waarschijnlijk wat in het laatje, de zenuwzieke leefde zich uit en de mensheid had er nog wat aan. Belcampo aan het woord:
Ethische bezwaren hebben psychiaters en psychoanalisten natuurlijk niet, ethica is hun een middeleeuws begrip en trouwens, om gekken te kunnen genezen, moet je die weg zelf ook een eind kunnen opgaan.
Maar het bleef niet bij Napoleons. Ook in andere gastrollen traden nieuwe, uitstekende acteurs op, het toneel werd er hoe langer hoe meer mee overstroomd en beleefde onverwachte bloei. Naar de kerken was weer toeloop, want een nieuwe generatie bevolkte de spreekgestoelten en verkondigde het evangelie inniger en meeslepender dan ooit te voren, het economisch leven werd gezond gemaakt doordat tal van bedrijven zich lieten reorganiseren door organisatoren die er zo maar waren; politieke redenaars van onweerstaanbare welsprekendheid gaven het staatkundig leven een nieuwe impuls, ja het scheen, of een regen van bekwame mannen op Nederland was neergedaald. In de kranten juichte men over een algemene culturele opleving….
In groeiende ontsteltenis spiedde ik naar de hoogste posten in den lande en ook daarin drongen ze door. De snelheid waarmee dit alles zich voltrok en die mij eerst verbaasde, begreep ik later ook: het regeren was in deze wereld langzamerhand zo moeilijk geworden, dat een toerekenbaar mens de verantwoordelijkheid ervan onmogelijk meer kon dragen. Alleen mensen, die niet weten wat ze doen, waren nog in staat een land te regeren.
Het liep uit de hand. Volledig. De gekkenhuisdirecteuren hadden de zaak niet meer onder controle. De waanzin was een macht geworden. Het verblijf in een krankzinnigengesticht werd een aanbeveling. Het gekkenhuis werd het voorportaal van de departementen. Wie gek was werd geëerd. Wie goed was en toch geëerd wilde worden, deed of hij gek was. En het volk meende dat alles op rolletjes liep.
En dan de apotheose. De bestuurders zijn van mening dat Nederland de zee van zich heeft vervreemd. Er komt een verzoeningsfeest. Alle dijken worden doorgestoken. Zie het begin van deze tekst voor het slot van deze volkswaanzin.
Biologie maar vooral de memen
Hoe kan een groep, een volk, zo in de war raken? Dat heeft veel, zo niet alles te maken met het feit dat de mens, door zijn bijzondere constitutie een tweede evolutiemechanisme mogelijk heeft gemaakt. Naast de biologische evolutie, gestoeld op genetische variatie en selectiedruk, heeft de mens te maken gekregen met culturele evolutie : het ontstaan, verspreiden en concurreren van memen. Memen zijn de bouwstenen van onze cultuur, onze gewoonten, onze ideeën. Ze ontstaan in breinen, verspreiden zich door kopieergedrag en communicatie van brein naar brein en kunnen, veel sneller dan door biologische evolutie, aanzienlijke veranderingen in het menselijk bestaan teweegbrengen. Internet heeft de verspreiding een enorme versnelling bezorgd.
Er zijn “beperkte” memen, maar ook hele omvangrijke, zoals een staatssysteem. Neem de democratie. Waanzinnig belangrijk. Staat onder druk. Moet met alle kracht verdedigd worden. Heeft de potentie van een winner, maar is niet onkwetsbaar. Hierna hoe het mis kan gaan. Stephen Pile beschrijft het in zijn boekje “De onsterfelijke blunders keren terug” onder de titel: De meest zinloze verkiezingen.
Het kan raar lopen
Het ideaal van de tussentijdse verkiezingen waarbij geen der kandidaten ook maar één stem haalt, is nog steeds niet bereikt. Maar de grote verkiezingsstrijd van 1816 in Gatting komt een flink eind in de goede richting.
Het district telde slechts drie kiezers: Sir Mark Wood, zijn zoon (die vermist was) en de butler Jennings. Alles was pais en vree tot Sir Mark zijn zoon kandidaat stelde als lijsttrekker van de conservatieve Tory’s. Na een ruzie met zijn baas weigerde de butler zijn kandidatuur te steunen en gaf in een weerspannige bui te kennen om zichzelf kandidaat te stellen voor de liberale Whigs, waarop Sir Mark weigerde hem te steunen..
De perfecte tussentijdse verkiezingsronde waaraan geen stemmen, kiezers of kandidaten te pas kwamen, leek in zicht. Het volgende resultaat kwam uit de bus kwam:
Mark Wood junior afwezig 1 (Tory’s)
Jennings 0 (Whigs)
Het waren de eerste en de laatste verkiezingen die in dit veelbelovende district zijn gehouden. De zetel voor Gatting werd in 1832 opgeheven. Het verlies voor de Britse politiek valt met geen pen te beschrijven.
Ik vraag me af of dit in de categorie blunders thuishoort. Je kunt ook oordelen dat hier een kleine populatie getracht heeft zijn burgerplicht te vervullen.
Memen kunnen voor veel schade en onzin zorgen maar ook in de meemloze dierenwereld zijn de risico’s voor totale en vernietigende sociale ontregeling niet uitgesloten.
We stappen nu over van Belcampo naar de onderzoeker John Bumpass Calhoun.
Het muizenuniversum van John Bumpass Calhoun
