Amazing Stories was in 1926 het eerste tijdschrift dat geheel gewijd was aan Science Fiction. Op de afbeelding een de omslagprent met een beeld van de The war of the worlds naar een boek van H.G. Wells.
Een bezoek aan de maan was al vroeg een gewild thema: Lucianus van Samosata (160 n. Chr.), Johannes Kepler (1620), Cyrano de Bergerac (1657). Befaamde SF-auteurs waren later Jules Verne en H.G. Wells. Science fiction als een commercieel literair genre bestaat sinds 1926. In dat jaar verscheen in VSAmazing Stories, het eerste tijdschrift dat volledig gericht was op het sciencefictiongenre. Na WO 2 wordt het genre pas echt populair, in de literatuur maar later ook in de film en op tv. En niet te vergeten het hoorspel.
Voor de oorlog al veroorzaakte de hoorspelbewerking van War of the Worlds, ik noemde het al, een massale paniek in de VS. In belangrijke mate het gevolg van het brede geloof in buitenaardse wezens en de vertelvorm die men had gekozen: een opeenvolging van nieuwsberichten die verraderlijk levensecht klonken.
Zelf was ik in mijn prille jeugd (jaren vijftig) totaal verslaafd aan Monus de Man van de Maan (hoofdfiguur in enkele jeugdboeken van A.D. Hildebrand), een gek mannetje met een grappig brabbeltaaltje dat op zondagmiddag om half zes via de luidspreker onze kinderwereld binnen kwam dreutelen. Een paar jaar later, en een een paar jaar ouder (vanaf oktober 1955), had het hoorspel Sprong in het Heelal een vergelijkbare uitwerking, maar dan voor de grote mensen. Voor de kleintjes was het te laat en veel te eng. De betovering van het radiogeluid, door hoorspelregisseur Leon Povel vormgegeven, ging in mijn herinnering aanzienlijk veel verder dan de verleiding van het latere tv-beeld. Het hele land bleef thuis voor de beklemmende avonturen van Jeff, Doc, Mitch en Jimmy, de bemanning van de maanraket Luna.
Science Fiction wordt populair
Befaamde SF-schrijvers waren in de naoorlogse periode waren onder meer: A.E. van Vogt die al in 1945 de toon had gezet met zijn Nul-A-trilogie, in 1951 op de voet gevolgd door Isaac Asimov met zijn Foundationtrilogie. Robert A. Heinlein schreef Dubbelster en Vreemdeling in een vreemd land, een meesterwerk. Stanisław Lem publiceerde in 1961 Solaris, Frank Herbert maakte in 1963 naam met Duin en Arthur C. Clarke verraste in 1968 de wereld met 2001: A Space Odyssey. En zo waren er meer. Een vruchtbaar en belangrijk genre, dat overigens door mannen meer werd gewaardeerd dan door vrouwen. Het waren dan ook vooral ideeënstudies, meer dan sociaal-psychologische drama’s.
SF, een bijzonder genre dat na een periode van grote populariteit, Meulenhoff en Bruna publiceerden veel titels in pocketformaat, de laatste decennia wegzakte maar dat nu een revival lijkt te beleven. Uiteraard niet uitsluitend met ruimtevaartgerelateerde onderwerpen. De moderne wetenschap en techniek hebben voldoende andere nieuwe thema’s in portefeuille die evenzeer de potentie bezitten om onze toekomst ingrijpend te beïnvloeden en die ook om die reden een uitdaging vormen voor de fantasierijke geest.
Opvallend is dat veel enthousiaste SF-lezers werkzaam zijn in wetenschap en techniek (ingenieurs, natuurkundigen, IT-specialisten, enz.). Vaak heeft het lezen van sciencefiction in hun jeugd hen gestimuleerd om in deze richtingen verder te studeren. Bekende voorbeelden zijn Elon Musk en Jeff Bezos. De laatste was totaal verslingerd aan de A wrinkle in Time, een SF-jeugdboek van Madeleine L'Engle dat in 1962 voor het eerst verscheen en een wereldsucces werd.
Een in het kader van dit artikel beroemd voorbeeld van een specifieke liefhebber is de Britse kosmoloog Fred Hoyle. Hij liet in de jaren vijftig de rol zien van sterren als producenten van alle chemische elementen zwaarder dan waterstof en helium, had een eigen visie op de ontwikkeling van het heelal: de “steady state” hypothese, introduceerde voor de concurrerende hypothese (het uitdijende heelal) de wat laatdunkende kreet Big Bang (die uiteindelijk een geuzennaam zou worden), verdedigde het idee dat het leven op Aarde van buitenaardse oorsprong is, panspermia, en schreef daarnaast nog enkele SF-boeken waaronder in 1959 het opmerkelijke The Black Cloud. Astronomen vangen signalen op die van een enorme interstellaire wolk van gas en ijsdeeltjes met daarop organisch materiaal afkomstig blijken te zijn. De wolk blijkt een collectieve intelligentie te bezitten.
Afstand houden
De gevestigde wetenschap is, op een enkele uitzondering na, altijd met een grote boog om het ET-thema heen gelopen. Niet geheel onbegrijpelijk. Afbreukrisico! En het dodelijke gevaar dat als je een geïnteresseerde vinger uitsteekt, je hele hand verloren gaat. Vanaf dat moment zul je bedolven worden onder een verstikkende toestroom van gekken, gelovigen, fanaten, aandachtzoekers, betweters, wereldverbeteraars, complotdenkers, kortom, een kleverige substantie die jouw wetenschappelijke carrière verpulvert en jouw rust voor altijd verstoort. En je zult niet alleen te maken krijgen met het thema buitenaardse intelligentie, maar ook met een vloedgolf van andere onbegrepen en/of onbewezen overtuigingen die we gemakshalve onderbrengen in de categorie paranormale verschijnselen. En reken maar dat er voldoende vrij- en dwarsdenkers zijn die zichzelf capabel genoeg vinden om al deze ingrediënten in een grote soep samen te brengen. Het kost je je wetenschappelijke prestige en is zeer slecht voor je gezondheid.
Dat alles neemt niet weg dat het thema buitenaards leven en buitenaardse intelligenties een grote aantrekkingskracht blijft uitoefenen. Op het grote publiek maar toch ook op de wetenschap. Ik herinner me nog dat ik, lang geleden, aan de bar in gesprek raakte met professor Jaap Kistemaker, een gezaghebbend fysicus en toen directeur van het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica (AMOLF) in Amsterdam. De bar hoorde bij het hotel waarin een congres over oppervlaktefysica plaatsvond. Op een zeker moment viel de naam Uri Geller. Dit was een Israeliër die in de jaren zeventig van de vorige eeuw veel opzien baarde met zijn claim dat hij in staat was op afstand door breinkracht invloed uit te oefenen op fysieke objecten (telekinese). Hij beweerde dat buitenaardse wezens hem zijn bovennatuurlijke eigenschappen hadden bezorgd. Dat is nogal wat. Uri liet op tv wat sterke staaltjes zien (buigende en brekende lepels en oude klokken die zo maar weer begonnen te tikken) en zaagde daarmee indirect aan de poten van de klassieke fysica. Die hield zich wijselijk stil. Maar Jaap Kistemaker ging meestal zijn eigen weg en vaak met succes. Hij vertelde mij dat hij Geller op een stille zaterdagochtend had uitgenodigd op zijn instituut om in alle rust wat experimenten te doen. En hij had waargenomen dat er enkele onverklaarbare zaken waren voorgevallen. Hij vertelde mij dat hij er geen chocola van kon maken en het toen maar had opgegeven.
Hoe mooi zou het zijn geweest, zeker ook voor de fysica, als Uri inderdaad over opmerkelijke eigenschappen had beschikt. Hij had pech. Er kwam een debunker op zijn pad. Beroepsgoochelaar en illusionist James Randi die wat minder makkelijk om de tuin was te leiden dan de veelal naïeve en goedgelovige wetenschappers. Uri Geller bleek een handige showman en verdween al snel van de voorpagina’s. Veel eerder al, in 1882, waren befaamde fysici, zoals Thomson, Crookes en Rayleigh in Egeland nauw betrokken bij de oprichting van de Society for Psychical Research (SPR). Zij waren zeer geboeid door het Spiritisme maar betoonden zich uiteindelijk ook meer gelovigen dan kritische onderzoekers. Contact met onze overleden dierbaren, wie wilde dat niet? Maar ook zij kwamen bedrogen uit. De wetenschap had zijn lesje wel geleerd.
Buitenaardse planeten. Bestaan ze? En waar dan?
Terug naar ons thema. In de jaren vijftig waren we bekend met de samenstelling van ons zonnestelsel. We wisten genoeg van de omstandigheden op andere planeten om ernstig te twijfelen aan het voorkomen van buitenaards leven. Het voorkomen van planeten bij andere sterren werd waarschijnlijk geacht maar pogingen om ze ook op te sporen waren er niet. Men beschikte gewoonweg niet over de waarnemingsmiddelen die daarvoor nodig waren. Vergeleken met een moederster zijn planeten nietige objecten die ook nog eens volkomen overstraald worden door hun zon. Direct waarnemen met een grote telescoop kon je wel vergeten. Maar er waren wel slimme trucs te bedenken.
De astronoom Otto Struve had een paar goeie in huis, maar hij werd genegeerd. Hij kwam in 1952 al met suggesties hoe je zogenoemde exoplaneten op het spoor kon komen. Ze direct in beeld brengen was inderdaad een flinke brug te ver. Maar het moest volgens hem wel mogelijk zijn om bijvoorbeeld het periodiek “wiebelen” van de moederster te detecteren als daar een flinke planeet omheen draaide. Dit wiebelen ontstaat omdat ster en planeet samen om hun gemeenschappelijke zwaartepunt draaien. Het effect op de moederster is klein omdat de massa van de moederster veel groter is dan die van de planeet. Maar langs deze indirecte weg waren er mogelijkheden om het zogenoemde Dopplereffect te benutten bij de analyse van het licht van de bewegende lichtbron. Ook een ander, klein, effect was volgens Struve bruikbaar om langs indirecte weg de aanwezigheid van exoplaneten aan te tonen. Als een planeet, tussen de Aarde en de moederster langs draait, een zogenoemde transitie, zal hij wat licht van de ster tegenhouden. De helderheidsdip zou meetbaar moeten zijn.
Beide suggesties werden pas zo’n veertig jaar later tot toepassing gebracht. Het heeft dus even geduurd voor de wereld van de astronomen rijp was voor dit onderzoeksgebied. Lange tijd werd de kostbare waarnemingstijd van de grote telescopen toegewezen aan de studie van andere, meer urgent geachte kosmische vraagstukken. Maar nu is er geen meer houden meer aan. Er is intussen een heel pakket aan technieken ontwikkeld waarmee al meer dan 5000 exoplaneten zijn opgespoord. We zullen er in de volgende aflevering wat meer over vertellen.
Gevonden! Of toch niet?
De ontdekking van de eerste exoplaneet levert uiteraard eeuwige roem op. En zoals vaak ontstond daar verwarring over. Op 6 oktober 1995 maakten de sterrenkundigen Michel Mayor en Didier Quelozvan de Universiteit van Genève de ontdekking bekend van een exoplaneet die op een afstand van "slechts" 8 miljoen km om de ster Pegasi 51 in het sterrenbeeld Pegasus draait. Onze afstand tot onze zon is altijd nog 150 miljoen kilometer. De op onze zon gelijkende Pegasi 51 staat op een afstand van de aarde van 50,9 lichtjaar. De onderzoekers hadden de bovengenoemde “wiebelmethode”toegepast.
Maar al in 1992 hadden Aleksander Wolszczan en Daile Frail twee exoplaneten ontdekt die echter bleken te draaien om een pulsar, het restant van een ster die door een supernova-explosie aan zijn einde was gekomen. Dat telde niet vond men. Vreemde opvatting lijkt me.
En we zijn er nog niet, want nog wat eerder, hadden Gordon Walker, Stephenson Yang en Bruce Campbell (Universiteit van British Columbia, Canada) ook al een exoplaneet ontdekt. Dat nieuws meldden ze in 1987 op een congres in Vancouver. Maar de ontvangst was zo lauw, dat ze zelf ook begonnen te twijfelen aan hun ontdekking en hun claim uiteindelijk weer introkken. Kenmerkend voor de kritische, zo niet arrogante reactie op dit nieuws was het volgende commentaar van een van de congresbezoekers:
[Campbell]’s professional colleagues weren”t as impressed [as the press]. One astronomer told The New York Times he wouldn’t call anything a planet until he could walk on it. No one even attempted to confirm the results.
Toen men later nog eens goed naar de betrokken ster gingen kijken bleek dat er wel degelijk een exoplaneet omheen draaide. Het ging om de ster Errai in het sterrenbeeld Cepheus, op een afstand van 45 lichtjaar. Vlakbij, dus. Hoewel?
Misschien is het nuttig om hier nog even in te zoemen op de onvoorstelbaar grote afstanden waarmee wij in de kosmos te maken hebben. Een lichtjaar is de afstand die het licht in een jaar aflegt en dat is toch een flink stuk als we bedenken dat de lichtsnelheid ongeveer 300.000 km per seconde bedraagt. In een jaar is dat 9 460 000 000 000 kilometer, ruwweg 9,5 biljoen kilometer! De menselijke maat, gemeten in meters en jaren, is hier dan ook volstrekt irrelevant.
Eenzame ruimteverkenners
