Gerard van de Schootbrugge & Espunt

Op zoek naar de bronnen van

The Beatles

Liverpool 2023. Will you still need me, will you still feed me, when I'm 78?

Op de grote kade aan de Mersey staan bezoekers van over de hele wereld in de rij om iets van eeuwige roem te kunnen aftappen van een fenomeen dat ervan overloopt. Ik ben daar graag in meegegaan. V.l.n.r. in brons Paul, George, Ringo en John. In vlees uw kronikeur.

Zoals de Schotse ontdekkingsreiziger David Livingstone (1813-1873) zijn laatste levensjaren wijdde aan een zoektocht naar de bronnen van de Nijl, zo ben ik op gevorderde leeftijd op zoek gegaan naar de bronnen van de Beatles. De belangrijkste bron ligt in dit geval niet aan het begin van een rivier maar aan het einde ervan. Daar waar de rivier de Mersey in zijn volle breedte uitstroomt in de Ierse Zee. Daar waar in de twaalfde eeuw een nederzetting ontstond met de naam “Liuerpul”. Heel veel later, in de achttiende eeuw, groeide op deze plek een belangrijke havenplaats met een naam die intussen was geëvolueerd tot Liverpool.

Op vrijdag 19 mei 2023 landde ik, in gezinsverband, op John Lennon Airport voor een weekendje Beatles. Mijn dochters hadden bedacht dat ik dat wel zou waarderen. Nou, reken maar. Het aardige is dat ze zelf ook steeds meer gegrepen werden door dit fenomeen dat zich ver voor hun tijd afspeelde. Opvoeden is nu eenmaal een kwestie van voorbeeldgedrag. Eenvoudiger kan ik het niet maken.

Frank Hornby: Meccano Man

Frank Hornby was de man die met zijn Meccano de wereld veroverde. Hij werd 160 jaar geleden in Liverpool geboren. Honderd jaar na zijn geboorte stonden The Beatles klaar om het Liverpoolse stokje van hem over te nemen.

Liverpool werd groot en scoorde internationale faam. Jazeker. Al ruim voor de Beatles. In 1901 verwierf een zekere Frank Hornby (1863 – 1936), boekhouder te Liverpool, een octrooi op een nieuw type, serieus, speelgoed: Meccano. Het werd een wereldsucces. Generaties jongens en mannen groeiden op met Franks geperforeerde stroken, riemschijven, wormtandwielen, flensplaten, groefstangkoppelingen, en veel meer onderdelen waarmee de mechaniek van de negentiende (en twintigste) eeuw kon worden nagebouwd. Nog in de jaren vijftig van de vorige eeuw gebruikten ingenieurs het serieuze speelgoed voor hun modelleerwerk.
Frank startte een fabriek in Dukestreet en schaalde in 1914 op met een nieuwe fabriek op de Binns Road. Ook succesproducten als Hornby Trains en Dinkey Toys kwamen uit de Hornby-stal. Na een lange periode van onstuimig succes kwam zijn bedrijf begin jaren zestig in problemen. Het kreeg in 1964 een nieuwe eigenaar, en daarna nog een paar keer. In 1979 werd de fabriek in Liverpool gesloten. Het bedrijfsterrein werd getransformeerd in een shopping park. De link met het fabelachtige verleden werd in 2017 bestendigd met de plaatsing van de Liver Bird, een uit zes ton meccano-onderdelen opgebouwd kunstwerk.

The Quarry Men

1957, 6 juli. Woolton, bij Liverpool. De Quarry Men, opgericht door John Lennon (geruit overhemd bij microfoon), treden op in Woolton op een dorpsfeest achter de kerk.

En Meccano leeft nog, zij het niet langer in Liverpool. Maar Liverpool was niet voor één gat te vangen. Toen het wonder van Frank Hornby in 1964 begon te wankelen, had de stad een nieuw wereldsucces achter de hand. John Lennon had in 1952 met schoolvriendjes van de Quarry Bank High School for Boys zijn eerste bandje opgericht: The Quarry Men. Frank Hornby was intussen al overleden. Maar opmerkelijk genoeg stond zijn landhuis op Quarry Brook. Hè? Om de hoek bij John Lennon? Helaas. Een beetje te mooi om waar te zijn. Er waren in de buurt van Liverpool op verschillende locaties nogal wat steengroeves (quarries) waar de stad groot mee is gemaakt. Maar wishful thinking is soms al opwindend genoeg.

Het oude havenkwartier van Liverpool aan de rivier de Mersey. Nu een uitgaanscentrum met enkele musea, waaronder een van de beide Beatles-musea in de stad.

Van beat naar beatle

De Nijl heeft zijn paard, de Mersey zijn beat. De betovering van het kloppende het hart van Liverpool. En van beat naar beatle is maar een “small step for a man (John), but a giant leap for mankind”. De oorsprong van de naam Beatles is, net als de betekenis, wat vaag. We weten dat de naam in april 1960 is geboren. Een nieuwe naam voor een groep schoolvrienden die tot dan toe, in diverse samenstellingen, als “The Quarry Men” door het artiestenleven ging. De nieuwe naam had duidelijk een link naar The Crickets, de begeleidingsgroep van Buddy Holly, een van hun vroege helden. Zoals ook de Everley Brothers en niet te vergeten Little Richard met zijn “Long Tall Sally”. Van Crickets kwamen ze op Beetles en tenslotte op Beatles. John zag wel wat in zo’n dubbele betekenis. Als je de naam hoorde dacht je aan kevers, als je de naam zag ontstond de link met beat-muziek. Overigens vond iedereen, van fans tot promotors, de nieuwe naam bagger.

Op 17 december 1960 trad de band voor het eerst op onder de nieuwe naam. In de Casbah Coffee Club in Liverpool. Net als The Cavern een klein keldertje onder het huis van de familie Best en beschikbaar gesteld door Mona Best, de moeder van Pete Best. Pete ging kort daarna als drummer met John, Paul en George mee naar Hamburg. In augustus 1962 nam Ringo Starr zijn plaats in als drummer.

Beatles for Sale, waar je ook komt en waar je ook kijkt. Deze winkel zit in de Mathew Street.

Liverpool telt zegeningen

Liverpool heeft in de afgelopen decennia gemerkt dat hun Beatles een blijvende bron van wereldwijde fascinatie en bewondering waren en daarmee een duurzame van inkomsten voor de stad. Het heeft nog wel even geduurd voor dit besef indaalde en het nieuwe, waardevolle cultuurgoed / erfgoed omarmd werd. De verhuizing van de groep van Liverpool, waar ze geboren en getogen waren en waar de fundamenten voor hun onwaarschijnlijk grote succes werden gelegd, naar Londen omdat daar nu eenmaal alles gebeurde wat voor hen belangrijk was, werd door veel plaatsgenoten als verraad ervaren. De rouwverwerking duurde jaren. Maar uiteindelijk kwam de berusting, keerde de trots terug en zag men in dat Liverpool zijn voordeel kon doen met het Beatles-fenomeen. Het leverde Liverpool wereldwijde bekendheid en waardering op. Dat een week voor ons bezoek het circus van het Eurovisie Songfestival in Liverpool was neergestreken moet haast wel met het muziekimago van de stad te maken hebben gehad. Als men de Beatle-kans bozig en koppig had laten liggen, hadden de Japanners vroeg of laat ongetwijfeld Liverpool met alles erop en eraan nagebouwd.

Begin jaren zestig waren de Beatles actief in Hamburg waar ze bezoekers van de Reeperbahn e.o. moesten vermaken. Pete Best (drums) en Stuart Sutcliff (gitaar) maakten deel uit van de band. Stuart overleed in Hamburg, Pete moest in 1962 de stokjes overdragen aan Ringo Starr.

Van 3-12 december 1965 toerden de Beatles door hun vaderland. Hun kindergeploeter, dat begon in 1952, was voorbij. Begin jaren zestig werden ze voor langere tijd een paar keer ingehuurd door nachtclubs op de Hamburgse Reeperbahn. Daar werden het kerels en all-round muzikanten.
Vanaf 1963 veranderde alles wat ze aanraakten in goud. De bovengenoemde toer van eind 1965 viel samen met het uitbrengen van hun nieuwe album “Rubber Soul” tegelijk met een single met een dubbele A-kant waarop “Day Tripper” en “We Can Work It Out” stonden. Zowel de lp als de single stonden in no time op nummer 1. Tijdens de toer traden ze op 5 december 1965 op in Liverpool in het Empire Theater. Niemand van de gelukkigen die een kaartje hadden bemachtigd (er waren 40.000 aanvragen binnengekomen), kon toen vermoeden dat dit de laatste keer was dat ze in hun geboorteplaats optraden.

Zelfs de beroemde psychoanalyticus Carl Jung werd in een lucide droom meegenomen naar Liverpool. Nu is hij onderdeel van een gevel aan de Mathew Street.

Een droom

Zoals bekend hechtte psychoanalyticus Carl Jung, leerling van Freud, veel belang aan de betekenis van dromen. In 1927 had hij zelf een bijzondere droom, die hem tot de volgende uitspraak bracht: “Liverpool is the pool of life, it makes to live”. N.B. De lever (liver) wordt vaak gezien als de bron van het leven.

Jung was zelf overigens nooit in Liverpool geweest. Ik wel. In het weekend van 19 mei 2023. De tekst onder Jungs buste troffen wij aan op de gevel van Flannagan’s Apple op de hoek van de Mathew Street en Rainford Square. Mathew Street heeft voor Beatlefans een bijzondere klank. Iets voorbij Jung was ooit de ingang van The Cavern, het wereldberoemde keldertje waar de Beatles in hun jonge jaren (vanaf 2 augustus 1961) bijna driehonderd keer optraden. Vanuit de Cavern veroverden ze Liverpool en daarna de rest van de wereld. Mathew Street is nog altijd het epicentrum van de mondiale Beatleverering.

Beatlemania

Beatlemania is tegenwoordig wat geluwd. De tienermeisjes zijn na zestig jaar iets ingetogener geworden, maar de diepe emotionele band met hun Fab Four bestaat nog steeds. En hun kinderen en kleinkinderen komen er ook niet onderuit. Zij zijn opgegroeid in een atmosfeer van veelal liefdevolle en sfeerrijke muziek waartegen je je nauwelijks kunt verzetten. Goede muziek blijft goed. De Beatles waren geen exclusieve boysband voor meisjes. Het mannelijke deel van de bevolking had er al evenzeer grote waardering voor. Misschien nog wel meer dan bij de meisjes, werden de jongens, niet afgeleid door uiterlijk vertoon, betoverd door de vernieuwende en meeslepende muziek. Hoewel? Als de meisjes in de straat een bepaald kapsel gaan waarderen, kan het geen kwaad om als eenzame bronstige ziel eens goed in de spiegel te kijken…

Beatlemania. In de eerste helft van de jaren zestig een pandemie waar de Beatles onder bezweken.

Ik was een overtuigd bewonderaar, maar heb nooit gegild. Wel in zomer van 1967 mijn kapsel wat in lijn met de tijdgeest gebracht (een tijdje niet naar de kapper en zelf een beetje bijtrimmen, hoe simpel kan het zijn als je nog haar hebt). Ik was toch vooral een liefhebber die graag in stilte genoot. Vaak met een lichte rilling over mijn rug. Eindeloos opnieuw de nieuwste lp opzetten en betoverd worden door “Help”, “Revolver”, “Rubber Soul”, en noem ze allemaal maar op. Kussens op de grond, de lamp omwikkeld met rood crèpe-papier, ogen gesloten, licht wiegend met het hoofd (niks head bangen) en een snuifje wierook. Misschien zouden we nu zeggen dat de Beatles genderneutrale muziek maakten, maar dan wel in de positieve betekenis van het woord. Het bleven wel knapen die in hun liedjes vaak droomden van en over chicks. De Rolling Stones, Brothers in Arms bij "The British Invasion", waren wat ruiger, minder gepolijst, maar bij tijden ook zeer adembenemend. Ik kon de Stones zeker waarderen. Maar het is toch ook wel een vorm van gerechtigheid dat de eerste UK top-20 hit waarmee de Stones doorbraken, geschreven was door Lennon & McCartney: “I wanna be your man” (uitgebracht op 1 november 1963).

De auteur in 1966, ergens in Bulgarije. Those were the days, my friend.

Beatles blazen rock 'n roll op

In de boekenbijlage van de NRC van vrijdag 2 oktober 2009 bespreekt Bernard Hulsman een bijzonder boek van Elijah Wald getiteld: “How The Beatles Destroyed Rock ’n Roll”. Dat komt wel even binnen. Wald laat zien hoe de Beatles, ooit begonnen als een coverbandje van R&B en rock-’n-roll-nummers, de popmuziek voorgoed veranderden. In een paar jaar tijd vormden zij rock-’n-roll om tot rock, dat wil zeggen: kunstmuziek die in het oeuvre van de Beatles (volgens velen, maar niet allen) zijn hoogtepunt vond in “Sgt Pepper’s Lonely Hearts Club Band” (1967). Deze legendarische en misschien wel invloedrijkste plaat uit de popgeschiedenis was niet het product van vier Engelse rock-’n-rollers, maar van vier sonic auteurs die onder leiding van producer George Martin 700 uur in de studio doorbrachten (hun eerste lp “Please, Please Me” namen ze nog in één dag op) met een groot orkest en een batterij geluidsapparatuur. Muziek om te beluisteren, niet om op te dansen. Dit alles volgens Bernard Hulsman.

Nick en Simon

Ook het befaamde Volendamse duo Nick en Simon (met vriend Kees, dus eigenlijk een trio) had blijkbaar ontdekt dat er zestig jaar geleden opwindende dingen gebeurden in Liverpool. Twee dagen voordat wij in Liverpool arriveerden, werd de eerste aflevering van een zevendelige serie over de historie van de Beatles uitgezonden. Een leuke coïncidentie die ons kort daarna in een bijna eufore stemming richting Schiphol deed afreizen. Wat kon er nu nog mis gaan?

In januari 1963 braken de Beatles definitief door met hun wereldhit “Please, please me”. Een paar maanden later deden ze het nog eens dunnetjes over met “From me to you” waarmee de toon definitief was gezet. Nu zestig jaar geleden. 1963 was ook het jaar dat ik in Utrecht ging studeren en lid werd van de toen nog roomskatholieke studentenvereniging Veritas. Op 13 mei 2023, op het moment dat ik dit schrijf elf dagen geleden, was ik aanwezig op een reünie van mijn jaar: als zestigstejaars. Een aanzienlijk deel van mijn jaargenoten bleek intussen overleden. Net als twee van de vier Beatles (John Lennon en George Harrison) en net als de velen die hen nabij waren.

Tijdens een eindexamenfeest in de zomer van 1963 van een schoolgenoot woonachtig in de fraaie Hilversumse wijk Trompenberg werd ik op een zeker moment klanken gewaar die mij nogal aangrepen. Ik vroeg een beschonken klasgenoot of hij wist wie hier bezig waren. Hij wist het. De Beatles. Voor mij geheel nieuw. “Please, please me”. Een compleet nieuw geluid.

1964. Drie echte Beatles bezoeken ons land. Ringo was ziek, Jimmy Nicol zijn vervanger. Hier de tv-opnames in Hillegom (Treslong, 5 juni), een dag later traden ze op in Blokker.

In de Nederlandse hitlijsten kwamen de Beatles pas in december 1963 voor het eerst voor met “She loves you”. In 1964 ging het ook in Nederland helemaal los, mede omdat ze ons land op 5 en 6 juni bezochten en optraden in Blokker. Zoals elders lieten ze ook hier een museum achter. Dat jaar hadden ze in ons land nr. 1 hits met “I Want To Hold Your Hand”, “Can't Buy Me Love”, “Long Tall Sally”, A Hard Day’s Night” en “I Should Have Known Better”. In 1965 stonden ze met verschillende nummers dertig weken nummer 1 in Nederland. Nog aanzienlijk spectaculairder was dat ze op 4 april 1964 met dertien nummers in de Amerikaanse Billboard Hot 100 voorkwamen, waaronder op de plaatsen 1 t/m 5. Nooit eerder of later voorgekomen.

1964, 22 augustus, The Seattle Daily Times. Grote onrust onder opvoedkundigen. Beatles gevaar voor jeugdige stabiliteit.

All time high

In 2019 kwam Billboard met een all-time ranking van de 125 meest succesvolle artiesten in de Amerikaanse wereld van de popmuziek. Het zal niet verbazen dat de Beatles die lijst aanvoeren. En het Engelse feestje wordt nog mooier omdat de Rolling Stones op plaats twee staan. Die hebben daar natuurlijk wel veel meer jaren voor nodig gehad. https://www.billboard.com/pro/billboard-top-125-artists-of-all-time-the-beatles/

Nog in 1963 waren de Amerikaanse muziekrecensenten van de gevestigde media ronduit negatief over de prestaties van de Beatles. Het leek gewoon helemaal nergens op. Hier zaten de zelfbenoemde “kenners’ echter duidelijk op een totaal verkeerde golflengte. Misschien waren de eerste nummers van de Beatles niet erg sophisticated, maar ze waren wel degelijk vernieuwend. Ze hadden de kracht van een muzikale orkaan. De jeugd voelde dat feilloos aan. Niet academisch maar intuïtief. There was music in the air. Hun muziek. En hun en mijn gevoel klopte.

Zestig

Even op adem komen. Ik moet nu heel kort even iets zeggen over het getal 60 dat vrij prominent door dit verhaal meandert. Zeg maar 1963. Het getal 60 is interessant. Interessanter zelfs dan 50 of 75. De oude Sumeriërs hadden dat al door. Zij gebruikten een zestigtallig stelsel om te rekenen. 60 is bijzonder omdat het op zo veel manieren te verdelen is. Je kunt 60 delen door 1, 2, 3, 4, 5, 6, 10, 12, 15, 20, 30 en 60. Na de Franse Revolutie begon Frankrijk het decimale stelsel te promoten. Ongetwijfeld een grote vooruitgang. Maar toen de Franse Verlichters op een klok (een cirkelvormig uurwerk) een uur in 100 wilden gaan verdelen (dus decimaal), kwam de wereld in opstand. Je kunt 100 niet door 3, door 6, door 12, door 15 of door 30 delen. Dat vond de mensheid, terecht, niet handig. De zestig heeft de Franse Revolutie dan ook glorieus overleefd! Toegift: 60 = 3x4x5 en dan te bedenken dat 3x3 + 4x4 gelijk is aan 5x5 (Stelling van Pythagoras). Een 60-jarig jubileum is dus zo gek nog niet.

Soms zit het mee, soms zit het tegen

Er zijn tijden geweest dat de Beatles voor een optreden in een achterafzaaltje blij mochten zijn als er op het contract ergens een paar pond was ingevuld. Vele jaren en veel hits later, ponden waren intussen tonnen geworden, kon het gebeuren dat Paul McCartney’s huwelijk met Heather Mills strandde. Paul was intussen een zeer vermogend man.
Paul en Heather trouwden in 2002, enige jaren na het overlijden van Pauls grote liefde Linda Eastman waarmee hij in 1969 in het huwelijk trad. Linda overleed in 1998 aan borstkanker. De omgeving van Paul had nogal wat twijfels bij Pauls nieuwe keuze. Heathers credentials waren op zijn zachtst gezegd verwarrend zo niet twijfelachtig. Duidelijk werd wel dat zij het niet zo nauw nam met de waarheid. Wel waar was dat Pauls nieuwe echtgenote bij een verkeersongeluk een deel van haar onderbeen was verloren. Het huwelijk ontplofte na vier jaar met een knal, Heather begon vitriool te spuwen, er volgde een rechtszaak en de aantrekkelijke Heather zette hoog in. Ze vond dat ze recht had op £125 miljoen. Paul was bereid om zich met £15,8 miljoen vrij te kopen.
De zaak liep, vooral in de media, zo hoog op dat rechter van dienst Justice Bennet besloot dat alle bescheiden van de zaak maar openbaar gemaakt moesten worden. Dat was dus smullen voor de vraatzuchtige Britse schandaalpers. En nieuw voer voor toekomstige biografen en cultuurhistorici. Heathers eis was deels afgeleid van Pauls vermogen, volgens haar £800 miljoen. Pauls accountants kwamen op de helft uit. Heather legde uit dat ze £3,25 miljoen per jaar nodig had om van te leven, waarvan £500.000 voor vakanties en £39.000 voor wijn, waarbij de rechter aantekende dat ze geheelonthoudster was. En dan nog £627.000 per jaar voor de steun aan goede doelen (zij had haar eigen stichting voor de hulp aan landmijnslachtoffers), waarvan £120.000 voor helicoptervluchten en £192.000 voor privé-vluchten. De rechter sprak van “belachelijk”. Verder had ze per jaar £500.000 nodig voor de veiligheid van haar en hun dochtertje. En dan te weten dat Paul noch zijn familie beveiliging had. Kortom, de rechter maakte gehakt van Heathers toneelstuk, maar ze sleepte er toch nog £24,3 miljoen uit. Wie geprikkeld is geraakt moet maar eens wat rondgooglen. Ik ken Paul als een aardige en serieuze vent. Waarom niet geluisterd naar zijn omgeving? Niet doen, Paul. Niet met haar!

Paul meets John

6 juli 1957. Paul McCartney, links, wordt door Ivan Vaughan (bruine pull-over) voorgesteld aan John Lennon (roodgeruit hemd), terwijl de andere Quarry Men toekijken.

2023. Simon en Nick (links) brengen een muzikale hulde aan twee oude leden van de Quarry Men. Plaats van handeling: de voormalige Quarry Bank High School for Boys in Liverpool. (tv-beeld).

Tja, zo gaan die dingen. Zoals op 6 juli 1957. Een hoogst belangrijke datum in de Beatle-mythologie. De dag waarop Paul McCartney (15 jaar) en John Lennon (17 jaar) kennis met elkaar maken. John treedt met zijn Quarry Men, op dat moment een skifflegroep, op in de tuin van St. Peter’s Church bij gelegenheid van het jaarlijkse Woolton Village Fete (een dorpsfeest). De jeugdige Paul McCartney komt voor het optreden van de Quarry Men. Na afloop brengt Ivan Vaughan zijn twee vrienden, John en Paul, samen. Het klikt. Ze hebben veel gemeen. De gitaar bracht Paul troost nadat zijn moeder in 1956 was overleden. Twee jaar later verongelukte Johns moeder bij een verkeersongeluk. Het eerste wat hij deed was zijn gitaar pakken en er urenlang op spelen. Paul trad toe tot de Quarry Men. En via Paul sloot zijn vriend George Harrison zich kort daarna bij de groep aan.

2023, 20 mei. De auteur met zijn dochters voor het toegangshek van Strawberry Field. Foto gemaakt door de gids van de City and Beatles Tour (in een mooie dubbeldek bus).

In De Volkskrant van zaterdag 30 december 2000 stond een aardig artikel over het stempel dat de Beatles op Liverpool hebben gedrukt met als kop: “Alles zien van de Beatles? Dat kost een week”. Elk woonhuis, elke openbare gelegenheid, elk overheidsgebouw en elke straat lijkt wel iets met de Fab Four van doen te hebben, aldus auteur Peter de Waard. Ik kan deze stelling, nu bijna 25 jaar later, alleen maar bevestigen. Peter laat zich met de Magical Mystery Tour leiden langs de vele Beatles-herinneringspunten. Zijn verslag klinkt zeer herkenbaar. Hij noemt de geboortehuizen van George en Ringo, het huis van aunt Mimi waar John bijna 20 jaar woonde, het huis waar Paul vanaf 1955 woonde, de scholen van het viertal, de platenzaken van manager Brian Epstein, de gitaarwinkel van Frank Hessy, Penny Lane met een korte fotostop, Strawberry Field, idem dito, de elementen uit Penny Lane (de roundabout, nu met de Sgt. Pepper’s Bistro, de brandweerkazerne, de kapperszaak. “Elk woonhuis, elke openbare gelegenheid, elk overheidsgebouw en elke straat lijkt wel iets met de Beatles van doen te hebben. En is het niet met de Beatles zelf dan wel met hun inner circle of de circles daaromheen,” aldus de Waard.

Nagebouwde Cavern.

Alleen de originele The Cavern bestaat niet meer. Maar daarom niet getreurd. Er is nog wel een deur met een bordje waarop staat dat deze deur toegang gaf tot de originele Cavern. Een paar meter verderop is The Cavern natuurgetrouw nagebouwd en in het Beatlemuseum is ook nog een natuurgetrouwe Cavern op ware grootte te bezichtigen. Drie keer The Cavern. De toeristenstroom groeit nog ieder jaar. Liverpool en Manchester hebben, zeker op voetbalgebied, het nodige met elkaar te stellen. Maar op muzikaal gebied is Liverpool niet meer in te halen. Met dank aan vier knapen die de wereld op zijn kop hebben gezet. En misschien wel hun koppen op de wereld hebben gezet.

Gerard van de Schootbrugge, 30 mei 2023