Terwijl ik de winkel passeerde, merkte ik vanuit mijn ooghoeken een rij boekjes op die netjes naast elkaar waren gedrapeerd op een tafel achter de etalageruit. Een moeilijk te duiden collectie. Van alles en nog wat. Ik had, normaal gesproken, aan een vluchtige blik genoeg om de pas er weer in te zetten. Dat liep nu net even anders. Ik liep nu niet verder maar naar binnen.
Ik betrad voor het eerst van mijn leven het interieur van “De Winkel van Rie”. Ik had iets gezien dat het verschijnsel Rie in een geheel nieuw daglicht stelde. Tussen de rij onooglijke boekjes had ik iets bijzonders ontdekt. Daar lag een fors boekwerk getiteld “Selected Papers on Quantum Electrodynamics” (zie afbeelding), een uitgave van Dover uit 1958. Een bundel artikelen, verzameld door eindredacteur Julian Schwinger.
Hoeveel Nootdorpers zullen dit boek hebben opgemerkt? Er gebeuren veel dingen om ons heen die we niet verwachten. De kans dat je dergelijke dingen opmerkt is minimaal. Dit is meermaals proefondervindelijk vastgesteld. In mijn situatie? Wel, ik liep met mijn truitjes wat gehaast omdat het miezerde. Hoofd een beetje tussen de schouders. Weinig bewegelijk in de nek. Passage van de Rie-etalage was zoals altijd een formaliteit zonder enige emotie. Wie legt mij uit hoe ik juist op dat moment, onder die condities, oog in oog kwam te staan met een wonderbaarlijk boek dat bol stond van het meest geavanceerde denkwerk van de moderne mens. Ik stond echt even als aan de grond genageld. Ik wist dat de inhoud voor mij veel te hoog gegrepen zou zijn, maar alleen al de namen van de geleerden die opgenomen waren deed mij naar adem happen. Voor mij helden van de buitencategorie. Mijn hart maakte een sprongetje!
Redacteur Julian Seymour Schwinger (New York, 12 februari 1918 – Los Angeles, 16 juli 1994) was een Amerikaans theoretisch natuurkundige die in 1965 samen met Richard Feynman en Shinichiro Tomonaga de Nobelprijs voor de Natuurkunde kreeg voor zijn werk op het gebied van de quantumelektrodynamica. Van 1972 tot aan zijn overlijden in 1994 was hij hoogleraar in de theoretische natuurkunde aan de universiteit van Californië - Los Angeles (UCLA) (Wikipedia).
Eind 19de eeuw waren de meeste natuurkundigen er wel van overtuigd dat ze wisten door welke wetmatigheden de natuur werd beheerst. De breed levende arrogantie werd echter snel afgestraft. De paar resterende pijnpunten veroorzaakten kort daarna een totale omwenteling in de grondslagen van de fysica. De wereld bleek toch anders in elkaar te zitten. En niet zo’n heel klein beetje!
In de (sub)microkosmos bleken de wetten van de quantummechanica te heersen en in de macrokosmos die van de relativitietstheorie van Einstein. De grote namen uit de eerste decennia van de 20ste eeuw die voor de revoluties zorgden, zijn onder meer Max Planck, Albert Einstein, Erwin Schrödinger, Werner Heisenberg en Niels Bohr.
Toen de basis van de quantummechanica was uitgekristalliseerd, werd het tijd om het model zodanig uit te breiden dat ook de wisselwerking tussen elementaire deeltjes zoals protonen en elektronen en elektromagnetische velden (opgebouwd uit fotonen (lichtdeeltjes)) bevredigend beschreven werd. In dit vervolg komen de namen op de omslag van dit boek naar voren. Ik noem Enrico Fermi, Robert Oppenheimer, Freeman Dyson, Paul Dirac, Wolfgang Pauli, Richard Feynman, Julian Schwinger en Shinichiro Tomonaga. Hoogintelligent en vaak ook tamelijk excentriek.
Fermi bouwde de eerste kernreactor en werkte samen met Oppenheimer aan de atoombom. Freeman Dyson, nooit gepromoveerd, kwam op een zeker moment op het idee dat hoogontwikkelde, buitenaardse beschavingen misschien in staat waren om alle energie van hun moederster in te vangen met behulp van een zogenoemde Dyson Sphere. Er wordt nu serieus naar gezocht. Paul Dirac was ook van de buitencategorie. Zo verscheen er in 2009 een biografie met als titel: “The Strangest Man: The Hidden Life of Paul Dirac, Quantum Genius”. Passage:
"Dirac was the nerd's nerd. His colleagues, themselves the geekiest of geeks, joked about Dirac's lack of social communication. Among these brainboxes, the smallest use of language possible in a given situation was known as a "Dirac". His tendency was to answer questions in one of two ways — by saying either "yes" or "no". Sometimes he simply remained silent. One story about Dirac was that, after he'd given a talk, a member of the audience said they didn't understand something he had written on the blackboard. Dirac said nothing..When asked for a reply, he said, "That was not a question, it was a comment."
Op 23 maart 1989 deelden de elektrochemici Martin Fleischmann en Stanley Pons in een persconferentie mee dat zij kernfusie bij kamertemperatuur hadden opgewekt. Het ging om een bij-effect van een elektrochemische reactie aan een palladium-elektrode waar waterstof werd gevormd. Waterstof wordt in de palladiumelektrode geabsorbeerd en de twee wetenschappers meldden dat daardoor de waterstofkernen kunnen fuseren en dat als gevolg daarvan er bij hun opstelling meer energie vrijkwam dan ze er in stopten. Bovendien meldden ze dat ze vrijkomende neutronen hadden gedetecteerd die op fusie van waterstofkernen wezen.
Ook Julian Schwinger was een buitenbeentje. Na 1989 begon hij zich sterk te interesseren voor deze koude kernfusie. Hij schreef acht artikelen over dit onderwerp. Hij zegde zijn lidmaatschap van de American Physical Society op, toen deze weigerde zijn artikelen te publiceren. Hij was van mening dat het onderzoek naar de koude kernfusie werd onderdrukt en dat de academische vrijheid met voeten werd getreden. Hij schreef in dit verband:
“De druk om je te conformeren is geweldig groot. Ik heb meegemaakt dat hoofdredacteuren ingediende artikelen weigerden, louter op grond van giftige commentaren van beoordelaars. Wanneer onpartijdige beoordeling plaats maakt voor censuur, betekent dit het einde van de wetenschap.”
De claims van Fleischmann en Pons hielden geen stand. De mainstream fysici haakten al snel af. Maar het onderzoek ging op kleine schaal door en lijkt nu toch meer salonfähig te worden.
Bijzonder was ook de geniale maar tevens zeer speelse en breed geïnteresseerde Richard Feynman. De Amsterdamse fysicus F.A. Bais wijdde ooit een mooi verhaal aan zijn beroemde collega. Ik heb er, als voorbeeld, de volgende passage uit overgenomen waarin Feynman zijn gedachten laat gaan over het thema pseudowetenschap.
Feynman onderstreepte het vitale belang van integriteit (volledige openheid van zaken) en kritische toetsing (onafhankelijkheid). Successen en impact van pseudowetenschap waren zijns inziens vaak gebaseerd op misleiding door onvolledigheid van informatie:
‘Mijn bedoeling kan ik het beste illustreren met een contrast. Neem reclame. Gisteravond hoorde ik dat Wesson-slaolie het voedsel niet doordrenkt. Nou dat klopt. Het is niet onwaar. Maar het is niet alleen een kwestie van onwaarheid. Bij wetenschappelijke integriteit gaat het ook nog om iets anders. Wat eigenlijk bij de advertentie vermeld had moeten worden is dat geen enkele slaolie voedsel doordrenkt, tenminste tot een bepaalde temperatuur. Boven die temperatuur doen ze het allemaal wel, Wesson-olie incluis. In dit geval was dus niet het feit, maar de suggestie de boodschap van de reclame.’
En hij vervolgt met:
‘In de wetenschap weten we uit ervaring dat de waarheid uiteindelijk aan het licht komt. Andere experimentatoren zullen jouw experiment overdoen of ontdekken dat je goed of fout zat. Natuurverschijnselen zullen wel of niet kloppen met jouw theorie. Ook al kun je tijdelijk roem vergaren, je krijgt een slechte reputatie als je als wetenschapper niet zorgvuldig te werk gaat. Integriteit, nodig om jezelf niet voor de gek te houden, ontbreekt bij ‘cargo-cult’ wetenschap in hoge mate.’
Zo was Feynman ooit deelnemer aan een conferentie over ‘de ethiek van de gelijkheid’, een poging om ‘op eigen kracht aan te tonen dat het mogelijk is een dialoog te voeren tussen mensen uit verschillende vakgebieden’. Vele jaren later sprak hij er nog met afgrijzen over:
‘Er waren heel wat gekken op die conferentie, blufferige gekken wel te verstaan en daar word ik razend van. Gewone gekken zijn OK, je praat met hen en probeert hen te helpen. Maar van die lui die èn gek zijn èn met gewichtigdoenerij en fantasierijke hocus-pocus indruk proberen te maken, die kan ik niet uitstaan! Een gewone gek is geen blaaskaak, dat gaat nog wel. Maar een ingebeelde gek is afschuwelijk! En dat soort bevolkte die conferentie... Die conferentie was erger dan een Rohrschach-test’.
