Het volgende hebben we ontleend aan het boek “The Meme Machine” van de Engelse wetenschapster Susan Blackmore die het (niet omomstreden) meem-idee van Richard Dawkins vol overtuiging heeft omarmd. Zo is zij van mening dat de evolutie van de memen een sturende werking heeft op de richting waarin de genen zich ontwikkelen. De memen zouden een extra selectiemechanisme voor de genen introduceren. Zij beschrijft een door de filosoof Daniel Dennett ontwikkeld model voor de evolutie van de leercapaciteit van levende wezens. Dennett introduceerde de “Tower of Generate and Test”, de “Toren van Maken en Beproeven”. Een toren met vier verdiepingen. Hoe hoger, hoe slimmer.
Op de begane grond leven Darwiniaanse schepselen. Zij evolueren door natuurlijke selectie en hun gedrag is volledig genetisch vastgelegd, aangeboren. Als er iets mis gaat met de genen kan dat het einde van de soort betekenen. Veranderingen gaan langzaam. Een verandering openbaart zich pas in de volgende generatie.
Op de tweede verdieping verblijven de Skinneriaanse schepselen, vernoemd naar de Amerikaanse psycholoog Burrhus Frederic Skinner. Zij kunnen leren door trial and error. Deze levensvormen leren door ervaring gedrag met onaangename consequenties te vermijden. In wezen ook een Darwiniaanse selectie. “Onderzoekt alles en behoudt het goede”, staat er in de Bijbel. Zoiets. Als er iets misgaat kunnen deze hoger ontwikkelde levensvormen hun gedrag bijstellen en zijn ze niet automatisch ten dode opgeschreven. Een duidelijk snellere manier van aanpassen. In de loop van hun leven kunnen ze met veel verschillende gedragingen ervaringen opbouwen.
Nog weer een trap hoger heeft Dennett de Popperiaanse schepselen gehuisvest. Levensvormen die in staat zijn de gevolgen van hun gedrag in te schatten. Ze kunnen vooruit kijken, verschillende scenario’s in hun hoofd laten afspelen en op grond van de te voorziene gevolgen een keuze maken. Veel zoogdieren en vogels hebben dit niveau bereikt, dat ooit werd beschreven door de filosoof Karl Popper.
De schepselen op de hoogste verdieping heeft Dennett vernoemd naar de Britse psycholoog Richard Gregory. De vierde etage is exclusief gereserveerd voor de mens. Wij zijn vooralsnog de enige bekende Gregoriaanse schepselen (maar dat kan veranderen als we machines uitrusten met kunstmatige intelligentie of contact krijgen met buitenaardse intelligenties, GvdS). Onze elitaire plek in de etagewoning hebben we te danken aan ons memetisch vermogen. De dingen die wij bedenken en realiseren vereisen intelligentie. Maar het verhaal gaat voor ons Gregorianen nog een belangrijke stap verder. Onze voortbrengselen brengen ons tegelijk ook op nieuwe ideeën en toepassingen. Ze stimuleren onze intelligentie. Iemand met een schaar kan ineens veel meer dan iemand zonder schaar. En het bijzondere aan mensen is dat ze die nieuwe schaaropties ook gaan verkennen. Iemand met een pen krijgt meer mogelijkheden om intelligente dingen te doen dan iemand zonder een pen.
In deze visie van Dennett en anderen zijn memen dus ook intelligentiebevorderaars. Ze zouden een (deel van) een verklaring kunnen leveren voor de groeispurt waar onze hersenen ooit in terecht zijn gekomen. Sommige memen zijn in feite breingereedschappen. En het belangrijkste hersengereedschap is waarschijnlijk “het woord”. Gregorianen leven in een omgeving vol door soortgenoten ontwikkelde en geproduceerde objecten (gereedschappen, hulpmiddelen) ingebed in een milieu waarin een rijke taal complexe communicatie mogelijk maakt. Dit biedt de Gregoriaan de mogelijkheden om extreem snel nieuw gedrag en nieuwe of verbeterde objecten te produceren. Veel sneller dan de bewoners van de lagere verdiepingen die dit niet of in veel mindere mate kunnen.
Op de bovenverdieping heerst de nieuwe replicator die we meem noemen. Hier is sprake van een nieuw type evolutie: de gen-meem-co-evolutie. Want de genen blijven natuurlijk essentieel. Maar het primaat ligt duidelijk niet meer bij de genen. Susan Blackmore gaat zelfs zover dat ze suggereert dat het de memen zijn die de genen dwingen grotere breinen te laten ontstaan omdat die kunnen zorgen voor een steeds betere en snellere verspreiding van memen. The selfish meme!
Het Toaster Project
Om een idee te geven hoe de wereld op de vierde etage zich heeft ontwikkeld, wil ik graag een interessant, bijna bizar experiment aanhalen dat de geschiedenis in is gegaan als het “Toaster Project”. Een idee van Thomas Thwaites postdoc industrieel ontwerp aan de Royal College of Art in Londen. Thomas vroeg zich af of het mogelijk was vanaf nul een broodrooster te maken, een ogenschijnlijk simpele keukenhulp waarvan de uitvinding dateert van 1893.
Toen hij zijn experiment startte moest een Engelsman gemiddeld een uur werken om een betrouwbaar en efficiënt broodrooster te kunnen kopen. Hij begon met het ontleden van zo’n goedkoop rooster en stelde vast dat het simpele ding toch nog uit ruim vierhonderd componenten en onderdelen van componenten bestond. Koper voor de stekkerpinnen, de kabel en de interne bedrading, ijzer voor de body en de veer voor het oppoppen van de toast. Nikkel voor het verwarmingselement, mica voor isolatie van dit hete onderdeel, kunststof voor isolatie van andere elektrische onderdelen.
Al snel werd het Thomas duidelijk dat dit een omvangrijke klus zou worden. Zo had hij ijzererts nodig om ijzer te produceren. Hij vond het in een oude mijn in Wales die intussen in een museum was omgetoverd. De eerste poging om op een middeleeuwse wijze (met blaasbalgen) het erts om te zetten in ijzer werd een faliekante mislukking. Haardrogers en bladblazers, al niet helemaal volgens de opzet, werkten ook niet. Uiteindelijk lukte het met een recent gepatenteerde smeltmethode en twee magnetrons. In feite de eerste van talrijke mislukkingen. Om kunststof te kunnen maken moest hij naar een olieplatform om wat ruwe olie te verzamelen. Eerdere pogingen om aardappelen als grondstof te gebruiken waren ook al op een mislukking uitgelopen.
En zo ging het maar door. Het bleek een praktisch onmogelijke opgave. Na verloop van tijd kwam Thomas tot de conclusie dat als hij op deze wijze vanaf nul een broodrooster wilde maken hij aan een mensenleven waarschijnlijk niet genoeg had. Zonder smokkelen was het sowieso onmogelijk. Neem de productie van nikkel voor een verwarmingselement. De eerste concessie was al dat hij het niet uit een mijn haalde maar een paar muntstukken smolt om er vervolgens met een speciale machine van een juwelier draden van te trekken. Uiteindelijk was er iets dat op batterijen werkend een snee brood verwarmde. De volgende stap was: stekker in het stopcontact. Twee tellen later “the toaster was toast” aldus de beschrijving van Tim Harford in zijn boek Adapt (2011). En zo gaat het maar door.
Dit eenvoudige voorbeeld laat zien dat onze moderne wereld, waarin alle mogelijke zaken op uiterst efficiënte wijze worden vervaardigd, extreem gecompliceerd is geworden. Ook de productie van voorwerpen nog veel eenvoudiger dan het broodrooster is afhankelijk van wereldomspannende aanvoerketens en de gecoördineerde inzet van vele arbeiders overal op de wereld. Vaak hebben ze zelfs geen idee aan welk eindproduct ze bijdragen. En dan is ook de hoeveelheid verschillende producten nog eens duizelingwekkend. Bij het verschijnen van Harfords boek (2011) had Wal-Mart er honderdduizend in de aanbieding. Als je ook nog eens alle verschillende maten en vormen (van bv schoenen en kleding), de verschillende merken, geuren, smaken, afmetingen van verpakkingen, de verschillende informatiedragers (boeken, etc.) meerekent kwam je toen voor een locatie als Londen of New York al gauw boven een miljard uit! En de stroom nieuwe producten stopt niet. Miljoenen nieuwe per maand. Het is zo groot en complex dat we intussen de verbazing voorbij zijn en het als vanzelfsprekend ervaren.
Dit is wel de wereld waarin onze kinderen hun plek moeten zien te vinden. Tenzij het coronavirus ons dwingt om het allemaal een beetje anders te doen, wat dichter bij huis, wat minder afhankelijk van verre leveranciers. Het broodrooster leert dat ons dan nog een behoorlijke klus wacht. Een klus die waarschijnlijk ook consequenties zal hebben voor het onderwijs.
Onderwijsgeschiedenis
Terug naar het onderwijs. We hebben hiervoor al even stilgestaan bij het geschiedenisonderwijs. Maar er bestaat ook nog zoiets als onderwijsgeschiedenis. En als je die voor ons land nagaat dan kun je niet anders dan vaststellen dat we al meer dan een eeuw aan het zoeken, experimenteren en twisten zijn om tot een vorm van onderwijs te komen die in alle opzichten effectief (doelmatig) en efficiënt (minimale kosten) is. Wie de opsomming van kleine en grote aanpassingen en vernieuwingen nagaat, moet haast wel tot de conclusie komen dat er waarschijnlijk geen uniform onderwijssysteem mogelijk is. En daar moeten we misschien zelfs wel blij mee zijn. Verschillen (en veranderingen) in kinderen, ambities, wereld- en mensbeelden, talenten, sociale-economische setting, sociale behoeften, ontwikkeling van wetenschap en techniek maken dit praktisch onmogelijk. Misschien heb je in een veelvormige wereld ook wel een pluriform onderwijsstelsel nodig.
Maar het veld zit vol met idealisten, waarvan bekend is dat ze niet altijd open staan voor andersdenkenden. Ze zitten in de beroepsgroep, onder verlichte ouders en soms ook nog wel in de politiek. Verder zijn er in de loop van de tijd nogal wat commerciële belangen binnengeslopen en daar steken ook idealen achter, alleen hebben die vaak een wat andere strekking.
De mens is een complex wezen en in veel opzichten te moeilijk voor de wetenschap. Dat geldt mutatis mutandis evenzeer voor de lerende mens. Het blijft zoeken en tasten, wat voor de een goed werkt is voor de ander volstrekt ongeschikt, en vaak eindigt het met de constatering dat het in essentie draait om de kwaliteit van de leraar. Helaas valt die ook in de categorie complexe wezens.
Wat we zeker niet moeten hebben is een benadering waarin het onderwijs aan de neo-liberale marktkrachten wordt overgelaten. Als scholen meer energie in marketing dan in onderwijs gaan stoppen. Als de verkeerde memen de overhand krijgen. Universiteiten die hun succes ophangen aan dikbetalende buitenlandse studenten, toelatingseisen die worden verlaagd om maar genoeg studenten binnen te halen en ook nog te laten afstuderen. Fancy studierichtingen om maar studenten te trekken. Buitenkant in plaats van binnenkant.
Slecht opgeleide PABO-studenten halen het niveau van het basisonderwijs omlaag. De denktanks en de goeroes van deze wereld komen met grote verhalen over het onderwijs van de 21 ste eeuw. Maar een kwart van onze 15-jarigen is functioneel analfabeet, daar hoor je ze niet over. Grote verhalen kom je genoeg tegen. Het gaat in de toekomst om de volgende vaardigheden: Kritisch denken, Creativiteit, Samenwerking, Communiceren, Inzicht in informatie, Inzicht in media, Inzicht in technologie, Flexibiliteit, Leiderschap, Initiërend, Productief, Sociaal vaardig. Ga er maar aanstaan als onderwijsgevende. Of er ook nog behoefte is aan klassieke vaardigheden als schrijven, lezen en rekenen kom je in dergelijke grootse visies en uitdagende manifesten niet tegen.
De evolutie leert ons dat overleven aanpassen impliceert. Survival of the fittest. En fit betekent dus niet gezond en energiek, maar aangepast. Het probleem waar de evolutie ons nu mee opzadelt is dat de dominante meemevolutie een veel groter aanpassingsvermogen vergt dan de genevolutie. Dat geldt dus ook voor het onderwijs. Het probleem is dat er grenzen zijn aan ons memetische aanpassingsvermogen.
Op weg naar Het Verdwijnpunt?
