Gerard van de Schootbrugge & Espunt

Japanse honingbij kookt vijand

2012, 30 maart
Japanse honingbij kookt vijand.

1.

Aziatische hoornaar doodt Europese honingbij

Dat je in de insectenwereld je leven ook niet altijd zeker bent, hoef ik je niet vertellen. Zo krijgen Japanse honingbijen soms bezoek van de Aziatische hoornaar, een soort reuzenwesp die op andere insecten jaagt.

De veel kleinere honingbijen zijn er niet tegen opgewassen. Hun angels zijn niet sterk genoeg om door het zware pantser van hun aartsvijand heen te komen. Krijgen de wachtposten van een nest een hoornaar in het vizier dan betekent dat dus groot alarm. De hoornaar is in principe in staat om de honingbijen een voor een te pakken te nemen. Dan knipt hij met zijn enorme kaken de kop en de poten eraf omdat die weinig voedsel bevatten, en vermaalt hij de rest van zijn onfortuinlijke prooi. Een nachtmerrie voor de bij. Maar de Japanse honingbij heeft er iets op gevonden. Een wonderbaarlijke en spectaculaire truc.

De Japanse honingbij brengt de hoornaar aan de kook. Einde oefening.

Waagt een hoornaar-scout zich in het nest, en grijpt hij zijn eerste slachtoffer, dan gebeurt er iets ongelooflijks. Dan wordt hij besprongen door honderden bijen die als een grote kluwen om hem heen gaan zitten. Maar niet stil zitten. Ze brengen allemaal hun vleugelspieren in trilling waardoor warmte wordt opgewekt. Op die manier stijgt de temperatuur in het midden van de bijenbal, waar de hoornaar zich bevindt, tot wel 46 graden. En dat is voor de aanvaller iets te veel van het goede. Twintig minuten op temperatuur houden en de klus is geklaard. Bijzonder is ook dat de temperatuur net hoog genoeg wordt om de hoornaar uit te schakelen maar net niet te hoog voor de bijen zodat die het avontuur overleven. De bijen leggen bij twee graden meer het loodje.

Hoe dergelijk gedrag in de loop van de evolutie is ontstaan en hoe dit zwermgedrag wordt opgewekt is voorlopig nog onduidelijk.

De Aziatische hoornaar is intussen ook in Europa gesignaleerd. Een grote zorg voor onze bijenhouders omdat onze honingbijen het kunstje van hun Aziatische familieleden niet beheersen. Wat er dan gebeurt: een massaslachting.

Nee, dan de Aziatische honingbij. Hier zie je het wonder van hun verdediging. Verbaas je! Horror!

Maar het kan nog erger als verschillende hornetsoorten slaags raken, zoals hier.

De Europese honingbij kent het kunstje niet en is weerloos tegen een aanval van Japanse hoornaars. Zie hier.

De officiële naam van de Aziatische hoornaar is: Vespa Velutina Nigrithorax. Nu weet je ook waar de naam Vespa voor de scooter vandaan komt!

Bron: Reuters

2.

In het vorige Praatje hebben we kunnen zien hoe de Japanse honingbij zich verdedigt tegen de moordzuchtige Aziatische hoornaar, een killerwesp. Samenwerken is het parool. Maar hoe doen insecten dat? Vaak met geursignalen, ofwel, in de taal van de biologen, feromonen.

Tijdens mijn werkzame leven bij TNO, een grote organisatie die onderzoekt hoe je kennis slim kunt gebruiken, viel op een bepaald moment de kreet feromoon. Ik herinner me het nog goed, want het ging niet over zo maar een feromoon, het ging over het seksferomoon van de Amerikaanse kakkerlak. Je begrijpt dat ik even rechtop ging zitten. De onderzoekers Ritter en Persoons legden mij uit dat insecten allerlei geurstofjes gebruiken om elkaar iets duidelijk te maken. Zo verspreiden de kakkerlakken een geurtje waar de mannetjes nogal opgewonden van worden. Dat wil zeggen, kakkerlakmannetjes. Zelfs als mensenmannetjes voor kakkerlak worden uitgescholden, hebben ze niets aan dit stofje. Mensenmannetjes kunnen beter een goeie after-shave geurverspreiden. Daar reageren de mensenvrouwtjes beter op. Hoewel?

Ik begon met insecten, maar het is wel duidelijk dat het gebruik van chemische boodschappen niet alleen bij insecten voorkomt. Als je goed oplet kom je het in de hele natuur tegen. Sinds enige tijd weten we dat zelfs bomen elkaar waarschuwen als er een insectenplaag op komst is. De eerste bomen die getroffen worden door een vraatzuchtig beestje, produceren een waarschuwingssignaal, een zogenaamd alarmferomoon. Dat wordt door andere bomen opgevangen. Die gaan dan aan de slag om in hun blad stofjes te produceren waar de insecten niet van houden.

Feromonen zijn niet alleen interessant, je kan er ook slim gebruik van maken. Ik herinner me dat TNO ooit onderzoek deed aan het alarmferomoon van de bladluis. Als de luizen dat geurtje oppikken, laten ze zich direct vallen. Dus een spuitbus met dit feromoon helpt prima tegen luizen en is ook nog eens milieuvriendelijk. Want dat is het interessante van deze feromonen: ze werken alleen bij het beestje waar ze voor bedoeld zijn. Ze zijn dus niet giftig of vervuilend. Feromonen worden tegenwoordig ruim gebruikt in de kassen, de bossen en de boomgaarden. Vaak in combinatie met chemische bestrijding: lokken met feromonen en vervolgens onschadelijk maken.

Wij versrpeiden ook allerlei luchtjes (ik hoor je nu al denken: mijn vader zul je bedoelen) die belangrijk voor ons zijn zonder dat we het ons realiseren. Heel belangrijk zijn de geurstoffen die helpen bij het vinden van een goede partner. Wij produceren in heel kleine hoeveelheden geuren die iets zeggen over de manier waarop ons afweersysteem in elkaar zit. Dat is een heel ingewikkeld verhaal, maar men heeft ontdekt dat het belangrijk is voor het kind als het afweersystemen van de vader en van de moeder elkaar aanvullen. En je zult het niet geloven maar dat ruiken we dus van elkaar zonder dat we het door hebben. Als een jongen en een meisje niet bij elkaar passen, kan dat dus te maken hebben met geheime geuren.

Biologische bestrijding van plaaginsecten met een feromoonval wordt tegenwoordig tegen allerlei insecten ingezet.

Maarrrrrrrr...., die geheime geuren zouden tegenwoordig wel eens overheerst kunnen worden door alle kunstmatige geurtjes die we zelf opspuiten en opsmeren. Dan krijgen de natuurlijke geuren geen kans om de beste combinatie van een vader en een moeder te regelen. Zou het kunnen dat onze verstoorde geuromgeving leidt tot meer allergieën en andere problemen met het immuunsysteem bij kinderen? Ik ben geen medicus en ook geen bioloog, maar ik wou het toch even kwijt.

Trouwens, als je mijn boek Zwerg hebt gelezen weet je dat die Zwergen ook geursignalen gebruiken.